آیه 166 سوره صافات

وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ «164» وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ «165»

(فرشتگان گويند:) و هيچ كس از ما نيست مگر آن كه براى او (مرتبه و) جايگاهى معيّن است. و اين ما هستيم كه (براى اطاعت فرمان خداوند) صف كشيده‌ايم.

وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ «166»

و اين مائيم كه تسبيح‌گوى (خداوند) هستيم.

نکته ها

ممكن است مراد از «مقام معلوم» در اينجا، مقام مخلصين باشد كه در آيات قبل آمده بود:

«إِلَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ» «1» يعنى براى هر يك از بندگان مخلص و برگزيده خداوند، مقام و منزلت معيّنى است. همان گونه كه برخى روايات، مصداق آيه را امامان معصوم و اوصياى الهى دانسته‌اند. «2»

پیام ها

1- در دنياى فرشتگان، براى هر يك، مقام و منزلت و مسئوليّت خاص و سلسله مراتب وجود دارد. «مَقامٌ مَعْلُومٌ»

2- فرشتگان فرزندان خدا نيستند، بلكه مأموران الهى هستند كه براى انجام فرمان خدا با نظم و انضباط صف كشيده‌اند. «الصَّافُّونَ»

«1». صافات، 160.

«2». تفاسير نورالثقلين و راهنما.

تفسير نور(10جلدى)، ج‌8، ص: 69

وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (166)

وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ‌: و بدرستى كه ما تسبيح كنندگانيم ذات خداوند به او تنزيه نمايندگانيم از آنچه سزاوار مقام ربوبى نيست. ابن عباس گفته در آسمان يك شبر يافت نشود مگر آنكه آنجا ملكى به تسبيح الهى مشغول است.

تتمه:

آيه‌ «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ» گرچه ظاهرش در حق ملائكه است، و لكن على بن ابراهيم قمى (رحمه اللّه) از حضرت صادق عليه السلام فرمايد: اين آيه نازل شده در حق ائمه و اوصياء آل محمد عليهم السلام. «1» و نيز در آيه‌ «وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ» حضرت صادق عليه السلام فرمايد: كنّا انوارا صفوفا حول العرش نسبّح فيسبّح اهل السّماء بتسبيحنا الى ان هبطنا الى الارض فسبّحنا فسبّح اهل الارض بتسبيحنا و انّا لنحن الصّافوّن و انّا لنحن المسبّحون: بوديم ما انوار صفوف زده در حول عرش، ما تسبيح مى‌نموديم.

پس تسبيح مى‌كردند اهل آسمانها به سبب تسبيح ما تا وقتى كه هبوط نموديم بسوى زمين، پس ما تسبيح نموديم، پس تسبيح نمودند اهل زمين به سبب تسبيح ما. «2»

شأن نزول:

مشركان مى‌گفتند اگر كتابى به ما نازل مى‌شد، ما از شرك دست برداشته منقاد مى‌شديم و اوامر و نواهى آن را اطاعت مى‌نموديم، چنانچه‌

«1» تفسير قمى (چ نجف 1387 ق) ج 2 ص 227 و 228.

«2» تفسير قمى (چ نجف 1387 ق) ج 2 ص 227 و 228.

جلد 11 - صفحه 168

جماعتى كه پيش از ما بودند تورات و انجيل بر ايشان نازل شد ايمان آوردند.

چون قرآن كه اشرف كتب سماوى است نازل شد ايمان نياوردند و بر كفر افزودند، حق تعالى حضرت رسالت را اخبار فرمود كه:

فَإِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ (161) ما أَنْتُمْ عَلَيْهِ بِفاتِنِينَ (162) إِلاَّ مَنْ هُوَ صالِ الْجَحِيمِ (163) وَ ما مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ (164) وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ (165)

وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ (166) وَ إِنْ كانُوا لَيَقُولُونَ (167) لَوْ أَنَّ عِنْدَنا ذِكْراً مِنَ الْأَوَّلِينَ (168) لَكُنَّا عِبادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ (169) فَكَفَرُوا بِهِ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ (170)

ترجمه‌

پس همانا شما و آنچه را كه ميپرستيد

نيستيد شما براى عبادت آن گمراه كنندگان‌

مگر كسى را كه او يقينا وارد شونده دوزخ است‌

و نيست از ما مگر كه‌

جلد 4 صفحه 452

براى او مقامى معيّن است‌

و همانا مائيم صف‌زدگان‌

و همانا مائيم تسبيح كنندگان‌

و همانا بودند كه ميگفتند

اگر آنكه بود نزد ما ذكرى از پيشينيان‌

هر آينه بوديم بندگان خدا كه خالص شدگانند

پس كافر شدند بآن پس زود باشد كه بدانند.

تفسير

خطاب خداوند به بت‌پرستان است بعد از نقل آراء آنها در آيات سابقه كه با اينهمه دروغ و افترا كه بخدا بستيد شما و معبودهاتان نميتوانيد بر خلاف اراده او گمراه كنيد كسيرا مگر آنرا كه مقدّر شده بجهنّم رود يا نميتوانيد براى آنچه عبادت ميكنيد بفتنه و گمراهى بيندازيد كسيرا مگر آنرا كه بايد جهنّمى شود باختيار خود و تقدير خدا و بنابر احتمال اوّل ضمير عليه بخدا راجع است و باحتمال دوم بما تعبدون كه بتها باشند باعتبار لفظ ما و كسانيكه مقدّر شده آنها مطيع باشند مانند ملائكه مقرّند بعبوديّت خدا و ميگويند نيست از ما احدى مگر آنكه مقام معلوم معيّنى در معرفت و عبادت دارد و مأموريّت مخصوصى در تدبير امور عالم بر وفق حكمت چنانچه گفته‌اند ولى قمّى ره از امام صادق عليه السّلام نقل نموده كه نازل شده در شأن ائمه اطهار و اوصياء ابرار و نيز گويند مائيم صف زنندگان در اداء طاعت و امتثال خدمت و مائيم كه تنزيه مينمائيم خدا را از صفاتى كه لايق او نيست چنانچه در روايات اينها از اوصاف ملائكه ذكر شده و از امام صادق عليه السّلام نقل شده كه ما انوارى بوديم در صفوفى حول عرش تسبيح مينموديم پس تسبيح مينمودند اهل آسمانها به تسبيح ما تا هبوط نموديم بسوى زمين پس تسبيح نمودند اهل زمين بتسبيح ما و مائيم صف‌زنندگان و مائيم تسبيح‌كنندگان و جمع بين ظاهر آيه شريفه بملاحظه سبق ذكر ملائكه و روايات خاصّه آنستكه گفته شود مقصود نقل قول ملائكه است كه بتعليم اهل بيت طهارت در عالم انوار اين اظهارات را مينمودند چون ايشانند آموزگاران ملائكه در عالم ملكوت عليا و قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده در تفسير آيات اخيره قريب به اين معنى را كه قريش ميگفتند اگر نزد ما بود كتابى مانند كتب پيشينيان بخدا قسم هر آينه بوديم ما از بندگان مخلص او و ميگفتند خدا بكشد يهود و نصارى را چگونه پيغمبرانشان را تكذيب نمودند پس كافر شدند بكتاب خدا كه اشرف كتب بود چون آورد آنرا پيغمبر خاتم صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كه اشرف انبياء بود و كلمه ان در وان كانوا مخفّفه از مثقّله است بدليل لزوم‌

جلد 4 صفحه 453

لام در خبر آن و جمله فجائهم ذكر قبل از فكفروا به محذوف است و جمله فسوف يعلمون تهديد آنها است بعاقبت كفرشان در دنيا و آخرت.

وَ إِنّا لَنَحن‌ُ الصَّافُّون‌َ (165) وَ إِنّا لَنَحن‌ُ المُسَبِّحُون‌َ (166)

و بدرستي‌ ‌که‌ ‌ما ملائكه‌ ‌هر‌ آينه‌ ‌ما صف‌ ‌در‌ صف‌ بعبادت‌ ‌خدا‌ مشغوليم‌.

چنانچه‌ ‌در‌ حديث‌ ‌از‌ پيغمبر اكرم‌ ‌است‌ ‌که‌ فرمود ‌در‌ ليلة المعراج‌ ديدم‌ تمام‌ آسمانها مملو ‌از‌ ملائكه‌ بعضي‌ ‌در‌ قيام‌ بعضي‌ ‌در‌ ركوع‌ بعضي‌ ‌در‌ سجود

جلد 15 - صفحه 201

مشغول‌ بعبادت‌ هستند و ‌هر‌ آينه‌ ‌ما تسبيح‌ و تقديس‌ پروردگار ميكنيم‌ ‌در‌ خبر ‌است‌ ‌که‌ خداوند نور مقدس‌ پيغمبر و ائمه اطهار ‌را‌ خلق‌ فرمود و ‌در‌ همان‌ عالم‌ انوار تمام‌ كمالات‌ و علوم‌ ‌را‌ افاضه‌ فرمود و ملائكه‌ ‌از‌ ‌آنها‌ فرا گرفتند ‌که‌ ميفرمايد

فسبحنا فسبحت‌ الملائكة‌-‌ الحديث‌

و بالجمله‌ ملائكه‌ و جن‌ و انس‌ و خورشيد و ماه‌ و عرش‌ و كرسي‌ و لوح‌ و قلم‌ و آسمان‌ و زمين‌ و ستاره‌ها كرات‌ جويه‌ و حيوانات‌ و نباتات‌ و آنچه‌ تصور شود تمام‌ نسبتشان‌ بخداوند يكيست‌ مخلوق‌ ‌او‌ هستند و بايجاد ‌او‌ موجود شدند نه‌ پسران‌ ‌خدا‌ و نه‌ دختران‌ ‌خدا‌ و نه‌ برادر ‌خدا‌ هستند قُل‌ِ اللّه‌ُ خالِق‌ُ كُل‌ِّ شَي‌ءٍ وَ هُوَ الواحِدُ القَهّارُ رعد آيه 17.

(آیه 166)- «و ما همه تسبیح‌گوی او هستیم»، و او را از آنچه لایق ذات پاکش نیست منزه می‌شمریم (وَ إِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ).

آری! ما بندگانیم که جان و دل بر کف داریم، همواره چشم بر امر، و گوش بر فرمانش سپرده‌ایم، ما کجا و فرزندی خدا کجا؟

در حقیقت آیات سه گانه فوق به سه قسمت از صفات فرشتگان اشاره می‌کند: نخست این که هر کدام رتبه و منزلتی دارند که از آن تجاوز نمی‌کنند.

دیگر این که آنها دائما آماده اطاعت فرمان خدا در عرصه آفرینش و اجرای اوامر او در پهنه عالم هستی هستند.

سوم این که آنها پیوسته تسبیح خدا می‌گویند و او را از آنچه لایق مقامش نیست منزه می‌شمرند.